اصلاح الگوی مصرف

 
منبع:روزنامه جام جم

امروزه جهان با تقاضای فزاینده ای برای تامین و تولید انرژی مواجه است ، به گونه ای که تامین انرژی به عنوان یک نیاز استراتژیک و وابسته به منافع ملی و حیات کشورها محسوب شده و کشوری که از امنیت انرژی بالاتری برخوردار باشد، رشد اقتصادی و رفاه پایدارتری خواهد داشت. بر همین اساس مدیریت بهینه سازی مصرف انرژی به عنوان یکی از مهمترین مولفه های کارآمدی است که جایگاه ویژه ای در سیاست های کلان انرژی کشورها دارد و هیچ کس نمی تواند منکر نقش و جایگاه اساسی و مهم انرژی در رشد و توسعه اقتصادی و اجتماعی کشورها شود. رشد جمعیت و روند توسعه اقتصادی کشورها موجب شده هر روزه بر سرعت مصرف انرژی در جهان افزوده شود ؛ به گونه ای که براساس آمارهای اتحادیه جهانی انرژی ، مصرف انرژی هر 10سال 2 برابر می شود و پیش بینی های همین اتحادیه نشان می دهد مصرف انرژی در جهان طی سال 2001 تا سال 2025 به میزان 54 درصد افزایش خواهد یافت و در این چشم انداز بیشترین میزان مصرف انرژی به کشورهای در حال توسعه (مثل ایران) تعلق دارد. این در حالی است که کشور ما نیز سرانه مصرف انرژی بسیار بالایی دارد.
آمارها نشان می دهد مصرف فرآورده های نفتی در ایران در کمتر از 2 دهه به 3 برابر افزایش پیدا کرده است و متوسط مصرف انرژی سالانه حدود 10 درصد رشد و مصرف نادرست آن هزینه ای معادل 5میلیارد دلار برای کشور در بر دارد که در این زمینه اتکا به روشهای سنتی ، به کارگیری فناوری های قدیمی در صنایع ، فراوانی و ارزان بودن قیمت سوخت و منابع فسیلی ، نبود فرهنگ بهینه سازی مصرف انرژی ، عدم اطلاع رسانی و آموزش های مناسب ، آشنا نبودن غالب افراد با این موضوع و... همگی از دلایل افزایش سرانه مصرف انرژی در کشور به شمار می روند. لذا با عنایت به اقتصاد تک محصولی و متکی بر درآمدهای نفتی و مصرف بالای انرژی در کشور، سیاست تلاش برای بهره وری و بهینه سازی مصرف انرژی به عنوان یک ضرورت ملی بیش از پیش آشکار می شود. تردیدی نیست که عدم توسعه و بهره مندی از دانش و فناوری های نوین به منظور مصرف بهینه منابع انرژی در کشور نیز زیان های فراوانی به همراه خواهد داشت. لذا در این راستا تامین انرژی پایدار و بهبود روند مصرف آن در کشور، مستلزم اراده ملی و تلاشی همگانی است و برای رسیدن به این مهم می بایست ضمن به استخدام درآوردن فناوری های نوین و پیشرفته ازجمله تولید برق هسته ای در جهت متنوع کردن سبد انرژی مصرفی و اجرای اصول صرفه جویی و بهینه سازی در مصرف انرژی گامهای اساسی برداشت.
بدون شک لزوم توجه روزافزون به مقوله بهره وری و بهینه سازی مصرف انرژی در جامعه با توجه به سیر صعودی مصرف آن در کشور محتاج استدلال نیست ، نگاهی کوچک به آمار و ارقام موجود در این زمینه ، حاکی از مصرف بالای انرژی و عدم توجه به مساله بهره وری و بهینه سازی مصرف انرژی در کشور است. با اعتقاد و تاکید بر این که کوشش های اندک برای کاهش مصرف انرژی می تواند نتایج قابل توجهی را در سطح ملی به بار آورد، بخشهایی که بیشترین سهم را در میزان اتلاف انرژی کشور به خود اختصاص داده اند ذکر و متناسب با هر بخش ، پیشنهادها و راهکارهای علمی و عملی جلوگیری از اتلاف انرژی و تلاش در جهت بهره وری و بهینه سازی مصرف آن ارائه شده اند. این بخشها عبارتند از: مصارف خانگی ، حمل ونقل و بخش صنعتی.

یکی از بخشهایی که در کشور ما سهم وسیعی از انرژی اتلافی را به خود اختصاص داده است ، بخش مصارف خانگی و تجاری است. همچنان که اشاره می شود بیشترین سهم اتلاف انرژی در این بخش به عدم آگاهی و رعایت نکردن نکات و موارد ساده ای است که متاسفانه عموم مردم هم بسادگی از کنار آن می گذرند، در صورتی که می توان به آسانی و با رعایت و به کار بستن موارد مشروحه ذیل علاوه بر کمک به سبد اقتصادی خانواده ، سهم بسزایی نیز در کمک به اقتصاد ملی ایفا کنیم.اهم پیشنهادها و راهکارهای علمی و عملی پیشنهادی برای اصلاح امور و بهینه سازی مصرف انرژی در این بخش بدین شرح است :استفاده از دیوارهای دوجداره به منظور جلوگیری از شارش گرما در ساختمان سازی / عایق بندی سقف و شیروانی ها به وسیله پوششهای ضخیم متناسب / عایق بندی پلی استر در زیر کف ساختمان ها/ استفاده از پوکه های ساختمانی و بتون های متخلخل / استفاده از مصالح ساختمانی استاندارد/ استفاده از نمای مناسب در ساختمان ها (به عنوان یک عایق حرارتی و برودتی مناسب نقش ایفا می کند)/ رنگ آمیزی ساختمان با رنگهای روشن / هماهنگی و همساز بودن طراحی و ساخت و سازها با شرایط اقلیمی / بستن دریچه ها و کانال های کولر در زمستان (حدود 30 درصد از گرمای منازل از طریق کانال های کولر هدر می روند)/ استفاده از پنجره های دوجداره (بیشترین میزان اتلاف انرژی در ساختمان ها از طریق پنجره هاست) پوشاندن منافذ و درزهای در و پنجره ها به وسیله نوارها و درزگیرهای سلیکونی نصب فنر در بالای درهایی که رو به فضای آزاد باز می شوند/ استفاده از قابهای پی.
وی.
سی و آلومینیومی مخصوص به جای قابهای معمولی آلومینیومی و آهنی / نصب پرده های ضخیم و پرچین برای پنجره ها/ ایجاد سایه بان برای پنجره های غربی و شرقی ساختمان ها/ کاشتن درختان سایه دار در مناطق گرمسیر/ استفاده از عایقهای حرارتی از قبیل پشم شیشه و پشم و سنگ به دور مخازن و لوله کشی ها/ نصب ترموستات روی وسایل سرمایشی و گرمایشی به منظور تامین دمای مطلوب و مورد نیاز/انتخاب شعله متناسب با اندازه ظروف به هنگام آشپزی / استفاده از شعله پخش کن روی شعله چراغ گاز به منظور پخش وسیع گرما و جلوگیری از متمرکز شدن آن / بستن در پوش ظروف به هنگام پخت وپز/ استفاده از قابلمه هایی که ترجیحا جنس آنها از آلومینیوم ، مس ، آهن یا ترکیبات این چنینی است (به علت رسانایی زیاد این مواد)/ استفاده از وسایل و تجهیزات دارنده برچسب مصرف انرژی / چک کردن سیم کشی داخلی ساختمان ها به صورت دوره ای (حداقل سالی دوبار)/ جایگزین کردن لامپهای کم مصرف به جای لامپهای معمولی / خاموش کردن لامپهای اضافی و وسایل برقی پر مصرف در ساعات اوج مصرف / عدم روشنایی تجملی و فضاهای بیهوده / تمیز کردن حباب لامپها و شیشه های منعکس کننده نور/ استفاده از پوششهای شیشه ای مناسب (مثل پوشش شیشه ای تخت به جای مشجر)/ استفاده از نور طبیعی ، زمانی که به نور زیاد نیاز نداریم / جلوگیری از آلودگی های نوری / بهره مندی وسایل خنک کننده و برودتی از فضا و فاصله مناسب در اطراف خود/ قرار دادن یخچال و فریزرها در مکانی مناسب ، سایه دار و بدون تابش خورشید/ تنظیم ترموستات یخچال و فریزرها روی دمای مناسب / پاک کردن یخ و برفک یخچال ها / جلوگیری از باز و بسته کردن بی رویه در یخچال ها / اطلاع از سالم بودن درزگیرهای فریزر و یخچال ها/ کامل بودن ظرفیت مخزن لباس ، هنگام کار با ماشین لباسشویی / استفاده از نور معمولی به جای خشک کردن لباس یا توسط خشک کن لباسشویی / پوشیدن لباسهای ضخیم در زمستان و لباسهای نازک در تابستان (این الگو در کشور ژاپن کاملا رعایت می شود.)

یکی دیگر از محلهایی که دامنه اتلاف انرژی در آن هر روز زیادتر می شود، به بخشهای صنعتی مربوط می شود که از قدیمی بودن فناوری رنج می برند. به روز نبودن تجهیزات و بهره مند نشدن از فناوری های پیشرفته در این بخشها از جمله مهمترین عوامل اتلاف انرژی به شمار می روند. چند پیشنهاد درباره راههای بهینه سازی مصرف انرژی در این بخش ارائه می شود: نوسازی صنایع فرسوده و جایگزین کردن فناوری های نوین به جای فناوری های قدیمی / جلوگیری از طراحی نامناسب (Over Design) و غیر استاندارد محصولات تولیدی / راه اندازی و ایجاد تشکیلات لازم در خصوص بهره وری و بهینه سازی مصرف انرژی در تمامی صنایع / ملزم کردن تمامی صنایع و کارخانجات در خصوص نصب مشخصات فنی و گواهینامه تطبیق محصولات آنها با استانداردهای انرژی / تولید محصولات کم مصرف و دارای بازده بالای انرژی / ارتقائ و اصلاح تجهیزات و صنایع قدیمی مثل صنایع سیمان و کوره های آجرپزی / استفاده از فناوری های بازیافت حرارت در صنایع بزرگ / ایجاد، گسترش و تعامل نزدیک میان صنعت و دانشگاه در امور انرژی بی شک علاوه بر به کارگیری موارد اشاره شده فرهنگ سازی عمومی با هدایت سازمان های متولی امور انرژی ، نقش بسیار مهمی در بهبود کمی و کیفی مصرف انرژی کشور به همراه خواهد داشت.

شاید بتوان گفت مهمترین عاملی که باعث شده اتلاف انرژی در کشور ما سرانه مصرفی بالایی داشته باشد، نبود آگاهی و فرهنگ سازی مناسب در این بخش است.
بدون شک کشورهای موفق و پیشرفته ، بالا بردن سطح آگاهی های عمومی در زمینه مصرف بهینه انرژی را مهمترین عامل به وجود آورنده عزم همگانی در کاهش مصرف انرژی دانسته اند و استفاده از رسانه های عمومی از قبیل رادیو، تلویزیون و روزنامه ها را به عنوان ابزارهای بسیار کارآمد در این زمینه ذکر کرده اند. اغراق نیست اگر بگوییم اولین و مهمترین گام درباره بهینه سازی مصرف انرژی در کشور بالا بردن سطح آگاهی های مردم و فرهنگ سازی است. بر این اساس ، با توجه به نقش و اهمیت این موضوع تلاش شده است ، پیشنهادها و راهکارهای مناسبی که با اجرای آنها بتوان اصول مصرف و فرهنگ بهینه سازی و بهره وری انرژی را در جامعه ایرانی نهادینه کرد، ذکر شود. اهم این پیشنهادهاعبارتند از: اعمال مقررات ملی ساختمان و اجرای آیین نامه 2800به همراه رعایت اصول مبحث 19مقررات ملی ساختمان / بازنگری آیین نامه ها و قوانین شهرسازی با ملحوظ نظر قراردادن مساله بهینه سازی و اتلاف نکردن انرژی / تلاش در جهت تحقق اصول بهره وری از طریق ادارات و سازمان های دولتی و خصوصی در کشور / توسعه دولت الکترونیک و جلوگیری از سفرهای غیرضروری شهری / حرکت از کثرت به وحدت سازمان های متولی امور انرژی کشور/ استفاده از منابع تجدیدپذیر و پایان ناپذیر انرژی / جایگزینی منابع ایمن ، ارزان و پاک انرژی از قبیل انرژی هسته ای با سوختها و منابع فسیلی / معرفی دوره ای سازمان ها و ادارات نمونه در موضوع صرفه جویی در مصرف انرژی / اعطای تسهیلات و مشوقهای مادی به واحدهایی که در حد متعادل و کمتر انرژی مصرف می کنند/ جلوگیری از برقهای غیرمجاز و سوئاستفاده ها/ نصب کنتورهای چند تعرفه و اعمال نرخهای متفاوت برای ساعات عادی و اوج مصرف برق / مراجعه بازرسان انرژی به منازل و ادارات برای بررسی و تحقیق درخصوص اتلاف انرژی (بازرسی انرژی )/ راه اندازی گروههای ثابت و سایر آموزش بهینه سازی مصرف انرژی در سطح شهر (اتوبوس های ثابت و سیار)/ ترویج فراخوان های عمومی در جهت فرهنگ سازی برای کاهش مصرف انرژی در کشور/ برپایی نمایشگاه های موقت و دائم بهینه سازی و اصول مصرف انرژی / برگزاری دوره های آموزشی کوتاه مدت برای مدیران و مسوولان بخشهای صنعتی و آموزشی / استفاده از تجربیات دیگر کشورهای پیشرو در این زمینه همچنین الگوبرداری از نوع و نحوه برنامه ریزی آنها در مسیر مقابله با اتلاف انرژی /برپایی و راه اندازی کارگاه های آموزشی اصول بهینه سازی مصرف انرژی در سطح کشور/ تهیه بروشور و دفترچه های راهنمای بهینه سازی و مصرف انرژی و پخش مناسب و گسترده آن در مدارس و مراکز آموزشی /درج اطلاعات ، پیشنهادها و پیامهای آموزشی مربوط به امور انرژی روی قبوض برق و گاز /ارسال پیامهای آموزشی از طریق سرویس پیام کوتاه (SMS)/ پخش انیمیشن و تیزرهای جذاب و پرمحتوای تلویزیونی درخصوص آموزش و یادگیری اصول مصرف بهینه انرژی (مانند پخش برنامه داوود خطر و سیا ساکتی به منظور یادآوری مفاهیم ، مبانی و مخاطرات در آموزش راهنمایی و رانندگی)/ نمایش اطلاعیه ها و پیامهای آموزشی روی بیلبوردهای تبلیغاتی درون شهری / استفاده وسیع از رادیو، تلویزیون و جراید برای اطلاع رسانی و آگاه سازی عمومی و تقویت فرهنگ مصرف انرژی / گنجاندن مساله بهره وری و مصرف بهینه انرژی در کتابهای درسی دانش آموزان / راه اندازی بانکهای اطلاعاتی به منظور شناسایی ، معرفی و مطالعه نشریات و منابع معتبر بین المللی - حمایت از طرحها و پایان نامه های دانشجویی در مباحث مرتبط با بهبود و بهینه سازی مصرف انرژی - انعقاد تفاهم نامه همکاری با کشورهای پیشرو در مباحث مربوط به بهینه سازی مصرف انرژی - تشویق و حمایت از محققان و مولفان در مباحث مختلف انرژی آینده نگری ایجاب می کند دولت و سازمان های متولی امور انرژی هر چه سریع تر با برنامه ریزی و وضع قوانین و مقررات و آگاه سازی مردم برای مصرف هوشمندانه انرژی و رعایت اصول و نکات فنی به منظور بهره وری و بهینه سازی مصرف انرژی بیش از پیش گام بردارد تا این هدف مهم ملی محقق شود.

 

کلوا و اشربوا ولاتسرفوا ان الله لا یحب المسرفین
بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید همانا خدا اسرافکاران را دوست ندارد.1
اسراف در فرهنگ لغات به معنای افراط ، فراخ رفتاری ،تلف کردن مال و ول خرجی کردن و یا در مهر مورد زیاده روی کردن را آورده اند.2
و اما درحرمت اسراف و مذموم بودن آن هیچ بحث و حرفی نیست ولی کلام در اینست که چگونه تشخیص دهیم زیاده روی کرده و اسراف نمودیم ، یا قدم به میانه و اعتدال گذارده ایم . علی ـ علیه السلام ـ راه تشخیص و تمیز آن را به ما نشان داده وبرای شخص اسرافکار سه نشانه ذکر می فرمایند : « طعامی که در خور او نیست می خورد ، لباسی که در خور او نیست می پوشد و متاعی که در خور او نیست می خرد.»3 بنابراین مهمترین عامل شتافت مرز و حد بین اسرافکار و شخصی که مسرف نیست شأن و موقعیت اقتصادی شخص است یعنی چناننچه خوراک ،پوشاک و نوسایلی که فرد استفاده می کند فراخور حال وی باشد اسراف نبوده و در غیر این صورت اسم فاعل اسراف در مورد او تحقق می پذیرد . ( البته این قید شأن و موقعیت مربوط به اصل استفاده وسایل و متاع مورد نیاز است به این معنا که شخص متمول برای استفاده از وسایل گران قیمت و خوردنیهای رنگارنگ اسراف محسوب نمی شود تا زمانی که در حد نیاز و جزء وسایل زندگی او باشدو الا چنانچه همین فرد به مصرف گرایی بی رویه روی اورد مثل استفاده از چندین نوع غذا در یک نوبت و یا خرید وسایلی که هیچگاه به کار نمی آید یقینا عمل ااو اسراف است .)
اسراف یکی از گناهان کبیره است که چون سایر گناهان برای مبارزه با آن ابتدا باید عوامل پیدایش آن را شناخت و پس از آن با آثار و عوماقب سوء آن آشنا شد .
علل پیدایش اسراف دو عامل ذکر شده است : 1ـ عامل اخلاقی 2ـ عامل روانی

الف : ضعف ایمان است . مهمترین عاملی که انسان را درمقابل منکر مقاوم کرده و از افتادن در ورطه گناه باز می دارد ایمان است و شخصی که دچار اسراف شده بی تردید ایمان در قلب او آنگونه که باید قوت نگرفته است .
ب: پیروی از هوی نفس : « ان النفس لاماره بسوء الا ما رحم ربی »4
نفس انسان هماره انسان را به بدی می خواند مگر اینکه خدا رحم کند و شخص مسرف کسی است که مغلوب نفس اماره گشته است .
ج : کوته نظری : شخص مسرف گمان می کند هر چه پوشاک ، خوراک و وسایل زندگی اش در حد عالی باشد از ارزش و مقام بهتری در اجتماع و جلوی سایرین برخوردار است.
د: ریا : شخص مسرف برای نشان داددن خود یک سری خرجهای دهان پر کن ، بذل و بخششهای بی مورد که نه خود و نه دیگران نیازی به آن دارند انجام می دهد تا فقط به چشم بیاید .

الف : تجمل گرایی و تجمل پرستی
« حب الدنیا رأس کل خطیئه» فرد زیباییها را دوست دارد اما به حد افراط تا جایی که به مرحل پرستیدن و ستایش کردن می رسد . دوست دارد هر چیز زیبایی را که می بیند بخرد و آن را از آن خود می داند .
ب : الگوهای نادرست رفتاری و کرداری :
فرد به اسراف دچار می شود چون عملی مرسوم در خانواده است و یا تحت تأثیر اطرافیان چون دوستان و آَنایان و محیط پیرامون خود قرار گرفته و از آنان الگو برداری کرده است .
اسراف مذموم است و در دین اسلام هم نکوهش شده امام زمانی ترغیب به حذف این خصیصه در ما ایجاد خواهد شد که ضرورت آن بر ایمان ملموس و قطعی شود و آن میسر نخواهد بود تا زمانی که میزان قبح عمل و عواقب سوء آن برایمان روشن گردد . لذا برای ایجاد این حساسیت به ذکر چندین مورد از آثار سوء اجتماعی و آثار اخروی اسراف می پردازیم .

1ـ رفتن برکت از سفره بندگان و سلب نعمت ازایشان . پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ هر که در زندگی میانه روی کند خداوند او را نعمت دهد و هر که زیاده روی کند خدایش او را بی نصیب سازد.»5
2ـ سترش بی عدالتی و فقر : اسراف از خانواده به جامعه کشیده می شود که نتیجه آن فقر و بی عدالتی است . بازار یک جامعه تابع عرضه و تقاضا است . وقتی اسراف پیش آمد فرهنگ مصرف گرایی بالا می رود . در نتیجه تقاضا زیاد می شود درحال که ارز ثابت است . اینجاست که جامعه با مشکل اقتصادی روبرو خواهد شد . مسرفان یک جامعه کالا را می خرد به هر قیمتی که باشد . فروشنده هم از انی موضوع سوء استفاده کرده جنس و کالای خود را به بالاترین قیمت ممکن می فروشد پس گرانی و تورم پیش می آید در نتیجه اقشار کم درآمد جامعه قادر به بر آوردن مایحتاج زندگی خود نبوده و فقر دامنگیر آنان می گرددد . به دنبال فقر عدالت ازجامعه رخت بربسته ، فاصله طبقاتی و فساد اقتصادی که آثار مخرب آن بر همگان روشن است فراگیر می شود .

1ـ محروم شدن ازحب خداوند که در ابتدای بحث به آیه مورد نظر اشاره شد .
« خداوند اسرافکاران ار دوست ندارد .»
2ـ مستجاب نشدن دعا : پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ دعای چهار دسته از امت من مستجاب نمی شود که یکی از آنها مشخص مسرف است.6
3ـ محروم شدن از هدایت پروردگار : « پس خداوند عمل فرعون را جلوی او زیبا جلوه داد تا از هدایت خدا محروم گردد و از راه راست بازداشته است.»7
4ـ دور بودن از شفاعت ائمه : امام جواد ـ علیه السلام ـ به نقل از پدرانشان به نقل از امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ فرمودند : کیفر خدا را کوچک نشمارید زیرا شفاعت ما به برخی از اسرافکاران تنها پس از سیصد هزار سال می رسد.8
5ـ خوار شدن در قیامت : علی ـ علیه السلام ـ در نهج البلاغه می فرمایند : « آگاه باشید بخشیدن مال به آنها که استحقاق آن را ندارند ، زیاده روی و اسراف است و ممکن است در دنیا مقام بخشند . مال را بالا ببرد اما در آخرت او را پست خواهد کرد و درمیان مردم ممکن است گرامی باشد اما در پیشگاه خدا خوار و ذلیل است.9

 

منبع:اقتصاد در قرآن

... کلوا واشربوا ولاتسرفوا انه لایحب المسرفین... بخورید و بیاشامید، ولى اسراف نکنید که خداوند مسرفان را دوست ندارد.
در این آیه شریفه خداوند متعال از مردم خواسته است که به خاطر زیان هاى فراوان فردى و اجتماعى و آثار و عواقب شوم این گناه بزرگ، از اسراف دورى کنند.
اسراف عبارت است از بیهوده خرج کردن مال، در خورد و خوراک زیاده روى کردن، حیف و میل کردن مواد غذایى همچنین به معنى زیاده روى در گناهان نیز مى باشد.
در آیات قرآن کریم و سخن ائمه اطهار (ع) از پرخورى و اسراف به شدت نهى شده است. در قرآن کریم حدود ?? بار کلمه اسراف با الفاظ گوناگون به کار رفته است.
در آیه ??? سوره طه، خداوند متعال فرموده اند: وکذلک نجزى من اسرف ولم یومن بایات ربه و لعذاب الاخرة اشد وابقى: و این چنین جزا مى دهیم به هر کس اسراف کند و به آیت هاى خداوند نگرود و براى او عذاب سخت و پاینده است.
یا در آیه ?? سوره فرقان درباره صفات عبادالرحمن فرموده اند: والذین اذا انفقوالم یسرفوا ولم یفترواوکان بین ذلک قواماً: آنان که در هنگام انفاق نه اسراف مى کنند و نه تنگ مى گیرند، بلکه بین این دو راه اعتدال را انتخاب مى کنند. در آیه ??? سوره انعام هم خداوند متعال فرموده اند: ان الله لایهدى القوم الظالمین به درستى که خداوند ستمکاران را هدایت نخواهد کرد.
همچنین در آیه ?? سوره اعراف فرموده اند: انه لایحب المسرفین ... خداوند مسرفان را دوست ندارد.

اسراف عبارت از خارج شدن از حد اعتدال است. مثلاً لباسى بپوشیم که چندین برابر قیمت لباس مناسب ما ارزش داشته باشد یا غذاى گران قیمتى تهیه کنیم که با یک وعده آن مى توان دهها نفر را از غذاى مناسب و معمول سیر کرد. اسراف همراه با تفاخر و فخرفروشى است. مثلاً به جاى آن که در منزل قالى مثلاً دستباف یا ماشینى خوب داشته باشیم؛ اقدام به خرید فرش هاى ابریشمى گران قیمت کنیم که با قیمت هر یک از آن ها مى توان چندین فرش معمول و مناسب تهیه کرد و ... اما تبذیر عبارت از ریخت و پاش است: مثلاً براى یک مهمانى ? نفره به اندازه ?? نفر غذا درست کنیم و بقیه غذاها خراب و دور ریخته شود: یا بماند و در اثر ماندن وقتى خورده مى شود، به معده انسان ضرر مى رساند و ...
البته به قول مفسر تفسیر نمونه: بسیار دیده مى شود که این دو کلمه درست در یک معنى به کار مى روند و حتى براى تاکید پشت سر یکدیگر هم قرار مى گیرند. درباره لزوم دورى از اسراف خداوند متعال آیه ??? سوره انعام مى فرماید: و هوالذى انشا خبات معروشات و غیر معروشات والنخل و الزرع مختلفاً اکله والزیتون و الرمان متشابها و غیر متشابه کلوا من ثمره اذا اثمرو اتو حقه یوم حصاده ولا تسرفوا انه لایحب المسرفین: و او آن خدایى است که براى شما بستان ها در درختان(مانند انگور) داربستى و درختان آزاد و درختان خرما و زراعت ها که میوه و دانه هاى گوناگون دارند و زیتون و انار و میوه هاى مشابه به یکدیگر و میوه هاى نامشابه(چون سیب و انار) بیافرید و شما هم از آن میوه ها هرگاه برسد تناول کنید و حق زکات فقیران را بدهید و روز برداشت محصول اسراف نکنید که خدا مسرفان را دوست نمى دارد.
در آیه ?? سوره غافر آمده است: ... ان الله لایهدى من هو مسرف کذاب ... خدا مردم مسرف دروغگو را هرگز هدایت نخواهد کرد.
همچنین در همین سوره آیه ?? آمده است: لاجرم انما تدعوننى الیه لیس له دعوة فى الدنیا و لا فى الاخرة و ان مردنا الى الله و ان المسرفین هم اصحاب النار، ناچار آنچه شما مرا به سوى او مى خوانید(از بت ها و فراعنه) آن ها اثرى در دنیا و آخرت به هیچ وجه ندارند و بدانید که بازگشت همه ما(روز قیامت) به سوى خداست و البته ستمکاران و مسرفان فاسق هم اهل دوزخ هستند.
در آیه ??? سوره شعرا هم مى فرماید: ولا تطیعوا امرالمسرفین: از رفتار روساى مسرف ستمگر پیروى نکنید.
و نیز در آیه ?? سوره ذاریات مى فرماید: که آن سنگ ها نزد پروردگار معین و نشاندار براى نابود کردن ستمکاران است.
و همین طور در آیه ?? سوره یونس مى فرماید: فما امن لموسى الا ذریة من قومه على خوف من فرعون وملائهم ان ینتنهم و ان فرعون لعال فى الارض و انه لمن المسرفین(پس از آن همه ظهور معجزات و ابطال سحر ساحران) باز آن مردم باطل پرست به درستى ایمان نیاوردند جز فرزندان قبیله او آن هم با حال ترس از فرعون و اتباعش که مبادا در صدد فتنه و قتلشان برآیند که فرعون آن روز در زمین بسیار علو و سرکشى داشت و البته او از ستمکاران و سخت متعدى و مسرف بود.
و نیز در آیه ? سوره انبیا مى فرماید: پس (از آن که اشرار امت گفتار رسولان حق را انکار و در مقام آزارشان برآمدند) ما به وعده اى که به آن ها دادیم وفا کردیم و هر که را خواستیم از شّر دشمنان نجات دادیم و مفسدان و مسرفان ظالم را هلاک گردانیدیم.
از آیات قرآن کریم به خوبى فهمیده مى شود که، اسراف و تبذیر نقطه مقابل بخل و خست و هر دو بد و نامناسب و زشت هستند.
والذین اذا انفقوا لم یسرفوا و لم یفتروا و کان بین ذالک قواماً: کسانى که به هنگام انفاق نه اسراف مى کنند و نه سختگیرى و بخل مى ورزند، بلکه در میان این دو (کار زشت) حد اعتدال و میانه(که سخاوت و بخشش) است را مى گیرند.
حضرت على(ع) در این باره فرموده اند:
آگاه باشید مال را در غیر مورد استحقاق صرف کردن، تبذیر و اسراف است. ممکن است این عمل انسان را (به ظاهر) در دنیا بلند مرتبه کند اما مسلماً در آخرت پست و حقیر خواهد بود. در نظر توده مردم (عوام) ممکن است سبب اکرام شود، اما در پیشگاه خداوند موجب سقوط مقام انسان مى شود.
از پیامبر اسلام(ص) درباره لزوم دورى از اسراف روایت شده است که فرموده اند:
شکمبارگى اسباب نافرمانى خداوند است. کم خورى از پاکدامنى و پرخورى از اسراف است.
امام على(ع) نیز فرموده اند: «از پرخورى دورى کنید که موجب قساوت قلب، تنبلى در نماز و سبب تباهى بدن است.»
«از پرخورى بپرهیز که هر کس پیوسته پرخورى کند دردهایش فراوان شود و خواب هاى پریشان ببیند.» البته همه مى دانیم که پرخورى یکى از مصادیق اسراف است.
در تفسیر نمونه درباره لزوم دورى از اسراف ذیل این آیه آمده است:
جمله «کلوا و اشربوا و لا تسرفوا»: بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید که در آیه فوق آمده است، گرچه بسیار ساده به نظر مى رسد، اما امروز ثابت شده است که یکى از مهم ترین دستورات بهداشتى همین است. زیرا تحقیقات دانشمندان به این نتیجه رسیده است که سرچشمه بسیارى از بیمارى ها- غذاهاى اضافى است که به صورت جذب نشده در بدن باقى مى ماند. این مواد اضافى هم بار سنگینى است براى قلب و سایر دستگاه هاى بدن و هم منبع آماده اى است براى انواع عفونت ها و بیمارى ها. لذا براى درمان بسیارى از بیمارى هاى نخستین گام این است که این مواد مزاحم که در حقیقت زباله هاى تن انسان هستند، سوخته شوند و پاکسازى جسم عمل گردد.
عامل اصلى تشکیل این مواد مزاحم، اسراف و زیاده روى در تغذیه و به اصطلاح «پرخورى» است و راهى براى جلوگیرى از آن جز رعایت اعتدال در غذا نیست. در عصر و زمان ما که بیمارى هاى گوناگونى مانند بیمارى قند، چربى خون، تصلب شرائین، نارسایى هاى کبد و انواع سکته ها، فراوان شده، افراط در تغذیه یا توجه به عدم تحرک جسمانى کافى، یکى از عوامل اصلى محسوب مى شود و براى از بین بردن این گونه بیمارى ها راهى جز حرکت کافى و میانه روى در تغذیه نیست.
مفسر بزرگ ما، مرحوم «طبرسى» در «مجمع البیان» مطلب جالبى نقل مى کند که هارون الرشید طبیبى مسیحى داشت که مهارت او در طب معروف بود: روزى این طبیب به یکى از دانشمندان اسلامى گفت: من در کتاب آسمانى چیزى از طب نمى یابم. در حالى که دانش مفید بر دو گونه است: علم ادیان و علم ابدان، او در پاسخش چنین گفت: خداوند همه دستورات طبى را در نصف آیه از کتاب خویش آورده است: «کلوا و اشربوا و لاتسرفوا: بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید» و پیامبر ما نیز طب را در این دستور خویش خلاصه کرده است: المعده بیت الادواء و الحمیه راس کل دواء و اعط کل بدن ما عودته: «معده خانه همه بیمارى هاست و امساک سرآمد همه داروهاست و به آن چه بدنت را عادت داده اى(از عادات درست) آن را از او دریغ ندار.
طبیب مسیحى هنگامى که این سخن را شنید، گفت: قرآن شما و پیامبرتان براى جالینوس(طبیب معروف) طبى باقى نگذارده اند. کسانى که این دستور را ساده فکر مى کنند، خوب است در زندگى خود آن را بیازمایند تا با اهمیت و عمق آن آشنا شوند و معجزه رعایت این دستور را در سلامت جسم و تن خود ببینند.
متاسفانه مصادیق اسراف در جامعه زیاد است: مصرف بالاى نان و ضایعات موجود، مصرف زیاد آب و هدر روى فراوان این نعمت الهى، باقى مانده غذاهایى که به زباله دانى ریخته مى شود، نیم خوره میوه جات و ... همه و همه از مصادیق اسراف در جامعه ما هستند.
از امام باقر(ع) نقل است که، پدرم به شدت از اسراف دورى مى کرد. هنگام غذا اگر خرده هاى نان در سفره بود، مى خورد و مى فرمود: خداوند امت هاى گذشته را به خاطر اسراف عذاب فرمود.

منبع:مرکز فرهنگ ومعارف قرآن

دین اسلام، دین اعتدال، میانه روی و دوری از افراط و تفریط است.
اسلام سعی می کند با برنامه های متعدد پیروان خویش را در راه راست و خط اعتدال نگهدارد و با افراط و تفریط در هر امری مخالف است و آنرا برای زندگی دنیوی و اخروی و فردی و اجتماعی مسلمانان مضر می داند.
در این مقاله نویسنده سعی کرده است که نگاهی گذرا و اجمالی به لزوم رعایت اعتدال و دوری از اسراف و بخل داشته باشد.
اینک مطلب را با هم از نظر می گذرانیم:

جایگاه و اهمیت کسب و کار حلال

در آیین اسلام، درآمدهای مشروع و کسب و کار و اموال حلال، جایگاه ویژه ای داشته و قرآن مجید آن را مایه قوام و هستی شخص و جامعه و مایه زینت و آرامش در زندگی این دنیا می خواند؛ آنجا که می فرماید: «ولاتوتواالسفهاء اموالکم التی جعل الله لکم قیاما...» (1) و در جای دیگری می فرماید: «المال و البنون زینه الحیاه الدنیا...» (2). قرآن افراد متمکن را که از طریق مشروع اموالی به دست آورده اند، افراد خوب معرفی می کند (3) و اساسا داشتن مال و تمکن مادی را نوعی امداد الهی به حساب آورده و عنایت و تفضل معبود را در حق بندگان خدا بیان می کند. (4)
رسول خدا (ص) مردانگی را در این دانسته اند که فرد مسائل و امور مادی اش را بهبود ببخشد (5) و امام صادق (ع) فرموده اند: «شایسته نیست کسی از تلاش مالی و مادی باز ایستد که در سایه آن می تواند آبرویش را حفظ کند و قرض هایش را بپردازد و به بستگانش کمک کند.» (6)
با توجه به آیات و روایاتی که در زمینه کسب و درآمد حلال و مشروع آمده است، می توان چنین بیان نمود که مال و ثروت نه تنها خوب است، بلکه هر مسلمان آگاه وظیفه دارد در کسب و تحصیل آن تلاش کند و خود و جامعه اش را در رشد اقتصادی یاری رساند. نظام اقتصادی اسلام هم که توجه به سعادت انسان را هدف اصلی خود می داند، استفاده عاقلانه از منابع طبیعی و امکانات خدادادی را در راه نیل به هدف مقدس خویش، مورد تاکید قرار داده است. الگوی مصرف در اسلام علاوه بر مخالفت با «اسراف» با پدیده ناشایست «تجمل گرایی» نیز به عنوان یک بیماری اقتصادی مقابله کرده است.
انسان نیازهایی دارد که با توجه به امکانات موجود به رفع آنها می پردازد و برای رسیدن به مقصود خود، در سایه فکر و تدبیر، روش های متعددی را به کار می گیرد. از دیدگاه قرآن، انسان موجود نیازمندی است که خداوند برای رفع نیازهایش زمین را برای او رام کرده و امکانات و منابع آن را در اختیار وی قرار داده تا مصرف کند. (7) قرآن با مطرح کردن مسئله اسراف و بیان مضرات آن و دعوت به اعتدال و میانه روی در تمام امور زندگی، در حقیقت بهترین الگوی مصرف را برای زندگی سعادتمندانه به آدمیان ارائه می دهد.
قرآن در آیات متعددی به بحث اسراف پرداخته و جنبه های مختلف این امر مذموم را بررسی کرده است. (8) آیاتی که اعلام می دارد خداوند اسراف و مسرفین را دوست ندارد، بیانگر این حقیقت است که اسراف موجب می شود تا شخص مسرف، با وجود دارا بودن همه فضایل اخلاقی و اعمال صالح، نتواند به مقام محبت و قرب الهی برسد. امام صادق (ع) در این باره فرمودند:«دعای چهار گروه مستجاب نمی شود، یکی از آنها کسی است که مالی داشته باشد و آن را ضایع کند و سپس از خداوند درخواست کند تا به او روزی عنایت کند. خداوند نیز در جواب می فرماید: آیا به تو دستور میانه روی و اعتدال در مصرف نداده بودم؟» (9) امام عسگری (ع) نیز در نامه ای که برای یکی از شیعیان فرستادند، او را به توانگری بشارت داده و توصیه فرمودند: «بر تو باد به میانه روی و اعتدال و برحذر باش از اسراف؛ زیرا این عمل از کارهای شیطان است.» (10)
اسراف نکردن تنها در خوردن و آشامیدن نیست، بلکه موارد آن بسیار گسترده و همه جانبه است و طبق دستور قرآن اسراف نکردن و اعتدال و میانه روی در همه امورات زندگی، امری لازم و ضروری است. (11) روزی پیامبر اسلام (ص) از راهی می گذشت، ناگاه چشم حضرت به یکی از یارانش به نام «سعد» افتاد که در حال وضو گرفتن بود، ولی آب زیادی می ریخت. حضرت خطاب به او فرمود: ای سعد! چرا اسراف می کنی؟ سعد عرض کرد: یا رسول الله! در آب وضو نیز اسراف است؟ حضرت فرمود: بله اگر چه از آب جاری استفاده کنی! (12)
دوری از اسراف و رعایت اعتدال و میانه روی حتی شامل کارهای خیر نیز می شود. قرآن با صراحت تمام به پیامبر (ص) دستور می دهد: «و لاتجعل یدک مغلوله الی عنقک و لاتبسطها کل البسط فتقعد ملوما محسودا» (13) این آیه بخشش نامتعادل را مجاز نشمرده و آن را باعث حسرت و گرفتاری بخشنده می داند و در آیه دیگری پس از بیان نشانه های بندگان صالح و شایسته خدا، در مورد حدود احسان و بخشش می فرماید: «والذین اذا انفقوا لم یسرفوا و لم یقتروا و کان بین ذلک قواما» (14) در این آیه نیز زیاده روی در احسان را روشی ناپسند بر شمرده است.

نه اسراف، نه خست

قرآن ،اسراف را نمی پذیرد و در نقطه مقابل آن سختگیری در مخارج زندگی را نیز قبیح و ناپسند می شمارد و اجازه نمی دهد که افراد حریص و مال اندوز و تنگ نظر، به بهانه پرهیز از اسراف در دامن خساست و سخت گیری در مصرف بیفتند. امام علی (ع) فرموده است: «هر که ثروتی دارد، مبادا آن را تباه کند؛ زیرا صرف کردن بی مورد آن ریخت و پاش و اسراف است. این کار او را در میان مردم کوته بین بلند آوازه می کند اما در نزد خدا بی مقدار است. (15) رسول خدا (ص) نیز فرموده است: «نشانه مسرف چهار چیز است: به کارهای باطل می نازد، آنچه را فراخور حالش نیست می خورد، در کارهای خیر بی رغبت است و هر کس را که به او سودی نرساند، قبول ندارد.»(16)
برخی به غلط گمان کرده اند که حرام کردن زینت ها و پرهیز از غذاها در روزهای پاک و حلال نشانه زهد و پارسایی و قرب به خداوند است. قرآن خطاب به آنان می فرماید؛ «قل من حرم زینه الله التی اخرج لعباده و الطیبات من الرزق قل هی للذین امنوا فی الحیاه الدنیا خالصه یوم القیامه ؛(17) ]ای پیامبر![ بگو زیورهایی را که خدا برای بندگانش پدید آورده و روزهای پاکیزه را چه کسی حرام گردانیده؟ بگو: این ]نعمت ها[ در زندگی دنیا برای کسانی است که ایمان آورده اند و روز قیامت ]نیز[ خاص آنان می باشد.»

لزوم رعایت اعتدال در زندگی

در اسلام همان طور که تجمل گرایی افراطی که از آن به تجمل پرستی تعبیر شده، مردود است؛ محروم کردن خود از زیبایی های پاک و حلال مانند لباس زیبا و مناسب و زیبایی های طبیعت و... پسندیده نیست؛ زیرا انسان زیبایی پسند است. امام مجتبی(ع) هنگامی که به نماز برمی خاست، بهترین لباس خود را می پوشید. پرسیدند: چرا بهترین لباس خود را می پوشید؟ فرمودند: «خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد. از این رو من لباس زیبا را برای راز و نیاز با پروردگارم می پوشم، همو که دستور داده زینت خود را به هنگام بیرون رفتن به مساجد برگیرید.»(18 و 19)
زندگی اسرافگرانه علاوه بر اینکه روح عاطفی و انسانی را از بین می برد و انسان را از درد و سوز دیگران بی خبر می سازد، از نظر اقتصادی نیز به شخص مسرف و بلکه به اجتماع آسیب می رساند؛ چرا که سرمایه ها را پایان می بخشد و فرد و جامعه را به نابودی می کشاند. امام علی(ع) می فرماید: «هرکس اعتدال و میانه روی را خوب رعایت نکند، در اثر اسرافگری به نابودی کشیده می شود.»(20) بنابراین راه نجات و موفقیت در اعتدال است و این روش باعث ثبات و بلکه پیشرفت می شود. کسی که آن را ترک کند، بی ترید گرفتار آفت ها می شود و سرانجام به هلاکت معنوی از یک سو و تهی دستی از سوی دیگر دچار خواهد شد.
امام علی(ع) در این باره فرموده اند: «نادیده گرفتن برنامه اعتدال در زندگی باعث فقر و بدبختی می گردد.»(21) دوری از خداوند و هدایت او، جزء یاران شیطان قرار گرفتن و هلاکت دنیوی و اخروی از جمله کیفرهایی است که خداوند برای اسرافکاران درنظر گرفته است.(22)
قرآن میانه روی را الگوی مصرف و عامل پایداری خانواده و جامعه معرفی می کند. «والذین اذا انفقوا لم یسرفوا و لم یقتروا و کان بین ذلک قواما»(23) «قوام» به معنای حد وسط و اعتدال است. اقتصاد اسلامی برای افراد و جوامع دو ارمغان مهم دارد: بشر را از بزرگترین رنج تاریخی او که مسئله معیشت و غصه تأمین مایحتاج زندگی است، نجات می دهد. همچنین جامعه و فرد را از عوارض شوم فقر که سوءاخلاق و فساد و فحشا و حتی کفر و بی دینی است، محفوظ نگه می دارد.
یکی از تدابیر مهم اسلام برای تأمین زندگی و جلوگیری از فقر ارائه الگوی صحیح است. امام صادق(ع) فرموده است: «ضمانت می کنم کسی که میانه روی کند، فقیر نشود.»(24) رعایت اعتدال در هزینه های زندگی به قدری مهم است که امام علی(ع) درک لذت ایمان واقعی را منوط به آن دانسته و فرموده اند: «انسانی که این سه خصلت را نداشته باشد، حقیقت ایمان را نخواهد چشید: ژرف اندیشی در علم دین، شکیبایی در حوادث، اندازه گیری نیکو در امر معیشت.»(25) امام کاظم(ع) نیز فرموده اند: «هیچ انسانی با میانه روی نیازمند نمی شود.»(26)

لزوم صرفه جویی و قناعت

صرفه جویی و قناعت در زندگی و هزینه های مختلف، مایه آرامش روحی و روانی است و کسی که آن را سرلوحه زندگی خود قرار می دهد، از فقر و بدبختی نجات می یابد و شرافت و عزت اجتماعی و رضایت و خشنودی الهی را به دست می آورد. اگر قرآن به مومنین صالح وعده خوشبختی وحیات طیبه داده است،(27) طبق فرمایش امام علی(ع) مراد از آن قناعت در زندگی است.(28) رسول خدا(ص) بهترین فرد از امت اسلامی را کسی می داند که صرفه جویی پیشه کرده و به روزی حلال قانع باشد و بدترین فرد از امت اسلامی را کسی دانسته که حریص دنیا باشد.(29)
طبیعت انسان بر آمال و آرزوها سرشته شده است، اگر انسان بدون تربیت نفس پیش رود و دسترسی به مربی آگاه پیدا نکند، در چنین حالتی در آرزوهای مادی و شهوی باقی می ماند و هرگز به کمالات انسانی نمی رسد. اما اگر از تعالیم آسمانی بهره برده و بر نفس خود چیره شود و رسیدن به دنیا و اهل آن را هدف قرار ندهد، به سعادت دنیوی و اخروی خواهد رسید. راه عملی قناعت و اجتناب از اسراف، باور کردن حساب و بازدهی اعمال در روز رستاخیز و همسویی با نیکان و دوری از اهل دنیاست. امام باقر(ع) فرمودند: «با دوری از حرص و طمع به میدان قناعت وارد شو.» امام علی(ع) نیز فرموده اند: «هیچ گاه قناعت پیش نیاید جز آنکه حرص و طمع از میان برود.»(31)
الگوهای فکری وحرکتی نباید اهل دنیا باشند وگرنه انسان را به دنبال خود می کشانند که در آن صورت هر چه فرد تلاش کند، به جایی نمی رسد. فرهنگ صحیح مصرف را علاوه بر اینکه از آیاتی که در مورد اسراف و زیان های آن صحبت می کند، می توان به دست آورد، از مکتب اهل بیت(ع) نیز می توان دریافت. امام سجاد(ع) در این خصوص فرموده اند: پروردگارا! بر محمد و آلش درود فرست و پرده ای بین من و اسراف حایل کن و با درپیش گرفتن انفاق و میانه روی به زندگی من قوام بخش و راه های صحیح مصرف و اندازه گیری در معیشت را به من تعلیم فرما و به لطف خود مرا از ارتکاب تبذیر برکنار دار!»(32) با توجه به این فرمایش امام سجاد(ع) تمتع و انتفاع از مواهب الهی، قناعت و پرهیز از اسراف و تبذیر سه اصل اساسی است که اسلام به عنوان الگوی صحیح مصرف ارائه می دهد.
توجه به اعتدال و صرفه جویی در هزینه های زندگی مایه بقا و توانایی مالی در زندگی و حافظ مناعت و شخصیت انسانی آدمی است. درآمد زندگی همچون چشمه آبی است که در بستر رود به جریان می افتد که اگر مهار نشود، هر اندازه که متراکم و انبوه هم باشد، یا به هدر می رود یا به دریا می ریزد؛ اما اگر در جای مناسبی سد شود و با دقت و محاسبه مقدار ورودی آن معین و بر همین اساس راه های خروجی آن اندازه گیری شود، نه تنها از هدر رفتن آن جلوگیری می شود بلکه با برنامه ریزی صحیح می توان از آن در جهات مختلف به صورت بهینه استفاده کرد.
اندازه گیری در مخارج نسبت به درآمد براساس ضرورت ها و پس انداز مقداری از مازاد مصرف، بنیان خانواده را تا حد زیادی در مقابله با خطرات محافظت خواهد نمود. اسراف بر هم زننده تعادل و موازنه بین دخل و خرج و نیز نابودکننده توانایی مالی زندگی و ضایع سازی ثروت و امکانات حیات است و حال آنکه قناعت عامل عزت، بی نیازی، خودکفایی، آرامش روحی و رضایت ابدی است.» خوشا به حال کسی که به یاد رستاخیز بوده و با عمل نیک، خود را برای محاسبه آماده می سازد، و به آنچه خداوند روزی می دهد قناعت نموده، از خدا راضی می باشد.»(33) از همین روست که رسول خدا(ص) فرمودند: «بر شما باد به صرفه جویی زیرا آن گنجی است تمام نشدنی!»(34)
پانوشت ها درسرویس معارف موجود است.